Ο κοινωνικός ρεαλισμός στα μυθιστορήματα του Ι. Δ. Ιωαννίδη

 

 

Ο Ι. Δ. Ιωαννίδης ανήκει συγγραφικά στη γενιά των συγγραφέων που παρουσιάζουν το έργο τους αμέσως μετά την μεταπολίτευση και ακολουθώντας το ελπιδοφόρο και ανανεωτικό πνεύμα εκείνων των χρόνων αναδιοργανώνουν το ύφος και το ήθος της λογοτεχνίας που απευθύνεται σε παιδιά και νέους.

Βέβαια ηλικιακά μάλλον είναι από τους μεγαλύτερους της ομάδας αυτής και ας μην ξεχνάμε ότι το πρώτο του βιβλίο για παιδιά –«το Άσπρο άλογο»- πρωτοκυκλοφόρησε το 1968. Όπως και ότι μέχρι το 1975 που εκδίδει «το Χρυσαφένιο τόξο», έχουν δει το φως της δημοσιότητας τρία του βιβλία που όμως ανήκουν στη λογοτεχνία των ενηλίκων.

Πάντως από το 1975 αρχίζει την ουσιαστική του καριέρα ως συγγραφέας για παιδιά και καταφέρνει να γίνει ένας από τους βασικούς εκπροσώπους του πνεύματος ανανέωσης αυτού του είδους της λογοτεχνίας.

Αν και ποτέ δεν θα σταματήσει να φλερτάρει με τα κείμενα που απευθύνονται σε ενήλικες (μια ακόμα συλλογή διηγημάτων, μια μυθιστορηματική βιογραφία και ένα επιστημονικό σύγγραμμα) στην ουσία παρέμεινε στραμμένος προς ένα νεανικό κοινό, ίσως γιατί τα βασικά στοιχεία ενός παιδικού αναγνώσματος να ταίριαζαν σε καίρια σημεία της προσωπικότητάς του, αλλά και της συγγραφικής τεχνικής του.

Δραστήριος συγγραφέας με αναγνώριση από τους ομοτέχνους του (συχνά βραβεύτηκε τόσο από τη Γυναικεία Λογοτεχνική Συντροφιά, όσο και από τον Κύκλο του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου) παράλληλα είχε και την αγάπη του ευρύτερου κοινού.

Μετά από τις πρώτες του ατυχείς κατά κάποιο τρόπο εκδοτικές συνεργασίες, βρίσκει στέγη σε αναγνωρισμένους εκδότες – Κέδρο, Καστανιώτη, Πατάκη- κι έτσι είχε τη χαρά να βλέπει τα βιβλία του να υπάρχουν στα βιβλιοπωλεία όλης της χώρας.

Οι σπουδές του είχαν να κάνουν με την ψυχολογία και την παιδαγωγική. Ο ίδιος υπήρξε μοναδικός δάσκαλος άλλων δασκάλων και η ευρύτητα των γνώσεών του, η αισθητική του καλλιέργεια, όπως και η ζεστή παρουσία του τον έκαναν όχι απλώς αγαπητό σε όσους έτυχε να διδαχτούν από αυτόν, αλλά κυριολεκτικά λατρεμένο.

 18 είναι τα βιβλία του για παιδιά που είδαν τη δημοσιότητα όσο ο ίδιος ζούσε.

Και βέβαια είναι ένας μεγάλος αριθμός έργων έτσι ώστε μπορεί κανείς να διαπιστώσει τους θεματικούς του άξονες και το λογοτεχνικό του ύφος.

Αν εξαιρέσει κανείς δυο από αυτά τα βιβλία που ανήκουν στο χώρο του ιστορικού μυθιστορήματος, όλα τα άλλα μπορεί κανείς να τα κατατάξει στην κατηγορία των κοινωνικών έργων.

Τον Ι. Δ. Ιωαννίδη τον απασχολούσαν ζητήματα που είχαν να κάνουν με την οικογένεια, τις διαπροσωπικές σχέσεις, τα ναρκωτικά, το διαζύγιο, την υιοθεσία, την εκπαιδευτική πράξη, την οικολογία.

Αλλά το χαρακτηριστικό της συγγραφικής του ματιάς ήταν ότι όλα αυτά τα θέματα δεν τα αντιμετώπιζε ξεκομμένα το ένα από τα άλλα, αλλά όλα μαζί ως εκφράσεις μιας κοινωνικής αναταραχής που θα έπρεπε να αντιμετωπιστεί επίσης με συνθετική πράξη.

Ένας ιδιότυπος, λοιπόν, κοινωνικός ρεαλισμός διαπερνά το έργο του. Και τον χαρακτηρίζω ως ιδιότυπο γιατί αυτά που ο Ι. Ι. Ιωαννίδης περιγράφει στα μυθιστορήματά του, αν και είναι αναγνωρίσιμα ως προς την αυθεντικότητά τους, εντούτοις παράλληλα και κυρίως προτείνουν μια άλλη στάση ζωής, μια άλλη ανάγνωση του κόσμου, ώστε στο τέλος ο ρεαλισμός του να μετατρέπεται σε ένα ιδεαλισμό που δεν έχει σε τίποτε να κάνει με μια ουτοπία, μιας και ο αναγνώστης πείθεται ότι αυτός ο τρόπος όρασης και πράξης είναι εφαρμόσιμος.

Θα σταθώ στο μυθιστόρημα <<Τα απομνημονεύματα ενός αυτοκινήτου>>, που έμελλε να είναι και το τελευταίο που ο συγγραφέας είδε να κυκλοφορεί.

Στην ουσία πρόκειται για τα απομνημονεύματα του ίδιου του συγγραφέα και έτσι προσφέρεται το βιβλίο αυτό στο να αποδείξει πως ένας τρόπος ζωής μπορεί να είναι ρεαλιστικός την ίδια ώρα που υποστηρίζει μια σχεδόν ανεδαφική ιδεολογία.

Μπορεί ένα αυτοκίνητο να μιλά, να σκέφτεται, να έχει συναισθήματα;

Ο ίδιος ο συγγραφέας χρησιμοποιεί ως εισαγωγή στο έργο του αυτό κάποιες γραμμές του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη

«…επίστευεν εκείνην την στιγμήν ότι υπάρχει νους και εις τα άψυχα πράγματα, και ότι όλα υπόκεινται εις Θεού τινός την επιστασίαν…»

Κι αυτή η άποψη είναι πιστεύω  μία από τις πολλές ιδιοτύπως ρεαλιστικές ματιές του Ιωαννίδη. Το να βλέπεις τον κόσμο των αντικειμένων ως κόσμο με συναισθήματα ασφαλώς και δεν είναι ρεαλιστικό. Μα ρεαλιστική είναι η στάση που κρατάς αν δεις τον κόσμο με αυτήν την ματιά. Γιατί αυτομάτως η σχέση σου με τον κόσμο αποκτά μια άλλη διάσταση, γίνεται μια οικουμενική οικολογική συνείδηση και ο σεβασμός προς ότι χρησιμοποιείς μετατρέπεται σε αναγνώριση των δικών σου πεπερασμένων δυνατοτήτων.

Αλλά ίσως και αυτή η άποψη να έχει και μια άλλη πτυχή που μπορεί ποτέ να μην φανερωνότανε αν ο Ιωαννίδης δεν πέθαινε λίγους μήνες μετά από την κυκλοφορία του βιβλίου του.

Λένε πως οι άνθρωποι πεθαίνουν μόνον όταν πάψουν να τους θυμούνται εκείνοι που άφησαν πίσω τους.

Ένας συγγραφέας πότε πεθαίνει;

Φαντάζομαι όταν πάψουν να αγαπιούνται τα βιβλία του, όταν όλα όσα εκείνος έκρυψε μέσα στις αράδες που είχε γράψει, πάψουν να έχουν ισχύ.

Ο Ι. Δ. Ιωαννίδης υπήρξε κατ΄ εξοχή ο συγγραφέας που ότι κι να έγραφε προηγουμένως το είχε ζήσει. Το είχε ζήσει όχι μόνο και τόσο σαν γεγονός, αλλά κυρίως ως ιδέα, στάση, θέση.

Ο Ι. Δ. Ιωαννίδης μπορεί να έφυγε ξαφνικά ένα καταμεσήμερο του Αυγούστου του 2000, αλλά στα δρομάκια του χωριού που αγάπησε και η τύχη του πρόσφερε τη χαρά σ΄ εκείνα πεθάνει, έπεφτε η σκιά από την αφίσα του τελευταίου του βιβλίου, έτσι καθώς ήταν πιασμένη με φτηνό σελο τέϊπ στην προθήκη ενός καφενείου.

<<Τα απομνημονεύματα ενός αυτοκινήτου>> - ο τίτλος του τελευταίου του βιβλίου που ο ίδιος πρόλαβε να πιάσει στα χέρια του. Τα απομνημονεύματα του δικού αυτοκινήτου κατέγραψε ο Ιωαννίδης. Κι αυτό το παλιό σαραβαλάκι είναι εκεί, στην είσοδο του χωριού κι είχε τη μέρα της κηδείας  πάνω στο τζάμι του πιασμένο ένα μικρό μπουκετάκι λουλούδια.

Και στα σαραντάμερα, κάπου λίγα μέτρα πιο πέρα από το κοιμητήρι του μοναστηριού, το αυτοκίνητο λες κι είχε φτάσει αγκομαχώντας και αψηφώντας τον ανήφορο για συμμετάσχει στην τελετή της μνήμης.

Η συγγραφική σύμβαση ή φαντασία εισέρχεται στο χώρο της κοινωνικής κατάστασης και τα όρια του ρεαλισμού διευρύνονται από την άποψη της ιδεατής όρασης του κόσμου.

Αλλά καθώς μέσα στο μυθιστόρημα περιγράφονται καταστάσεις από τη ζωή του ίδιου του συγγραφέα, αυτόματα υπάρχει και μια άλλη διάσταση του να ζεις τη ζωή όχι ακολουθώντας τις νόρμες ενός καταπιεστικού και καταπιεζόμενου συνάμα ρεαλισμού, αλλά ανατρέποντας και απελευθερώνοντας το άτομα από τις συμβάσεις που αν και τις λέμε ανθρώπινες εντούτοις μάλλον ως απάνθρωπες θα πρέπει να χαρακτηρισθούν.

Για παράδειγμα στο κεφάλαιο όπου περιγράφεται η συμμετοχή του ιδιοκτήτη του αυτοκινήτου στο πατρινό καρναβάλι, διαβάζουμε

«…Με τον Αντρέα που δούλευε εθελοντικά για τη Διεθνή Αμνηστία και την Οικολογική Κίνηση κι ότι άλλο κοινωνικά ωφέλιμο, θα οργάνωναν ένα γκρουπ καρναβαλιού. Κι αυτό γινόταν την τελευταία στιγμή γιατί ο Αντρέας από τη μια είχε πάρει την έγκριση στην αίτηση που είχε υποβάλλει, εγκαίρως, στο Δήμο, στο τμήμα καρναβαλιού, κι από την άλλη ο Τρύφωνας έριξε την ιδέα να έκαναν κάτι πιο εύκολο και ασυνήθιστο. Να μην ήταν απαραίτητη η ομοιομορφία στο ντύσιμο. Με όποιο καρναβαλίστικο κοστούμι διέθετε ο καθένας. Έτσι, ακόμα και την τελευταία στιγμή η συμμετοχή θα ήταν εύκολη και ανέξοδη. Ανομοιόμορφο, λοιπόν, ντύσιμο. Γι αυτό και το γκρουπ θα το έλεγαν Ελεύθερη Παραφωνία…»

Ας προσέξουμε τις λέξεις ομοιομορφία και ανέξοδη και ας θυμηθούμε τα ακριβά ρούχα που συνήθως βλέπουμε σε παρόμοιες γιορτές. Και αυτόματα θα κατανοήσουμε το πώς ο ρεαλισμός υποσκάπτεται από μια άλλη ιδεολογική προσέγγισή του.

Στο ίδιο πάλι κείμενο, σε κάποιες άλλες σελίδες περιγράφεται το πώς το αυτοκίνητο πέφτει σε ένα γκρεμό ή μάλλον παρά λίγο να πέσει καθώς ο οδηγός του έχει ξεχάσει κατεβασμένο το χειρόφρενο. Οι κάτοικοι του χωριού αμέσως ειδοποιούν τον Τρύφωνα κι αυτός σπεύδει να ειδοποιήσει την Οδική Βοήθεια. Κι ενώ στη θέση του ο όποιος άλλος θα ζούσε μέσα στην αγωνία και ίσως ακόμα και βρίζοντας την κακή του μοίρα ή το όποιο άλλο, εκείνος συγκινημένος από τις εκφράσεις συμπαράστασης των συγχωριανών του, τους κερνά γλυκά στο καφενεδάκι του χωριού.

Και πάλι υπάρχει η περιγραφή ενός γεγονότος που όμως αν και αληθινό και ρεαλιστικά δοσμένο εντούτοις εκπέμπει μια ιδεολογία διαφορετική.

Σπάνια τα έργα του Ι. Δ. Ιωαννίδη είχαν μια έντονη πλοκή. Κι αυτό γιατί ο ίδιος προτιμούσε να περιγράφει μικρά γεγονότα, ίδια όπως η καθημερινή ζωή τα περιλαμβάνει. Το ενδιαφέρον του αναγνώστη του το κρατά με το ξάφνιασμα το απλό, με εκείνη την αίσθηση πως αν κάτι θα αλλάξει δεν θα είναι το όποιο σημαντικό, μα το απλό το καθημερινό.

<<Στα Απομνημονεύματα ενός αυτοκινήτου>> το μόνο στοιχείο πλοκής είναι η διάθεση του Μπιεν –έτσι λέγεται το αυτοκίνητο- να συναντηθεί κάποια στιγμή με τον Ριεν, το άλλο παρόμοιο αυτοκίνητο που ήταν μαζί στην έκθεση για πούλημα. Ο Μπιεν εκφράζει τη θετική στάση απέναντι στη ζωή, ο Ριεν την κάπως αρνητική, την διστακτική. Κάπου προς το τέλος συναντιόνται και το ένα δίνει τα εξαρτήματά του στο άλλο. Ο όποιος ρεαλισμός της τεχνολογία των ανταλλακτικών μιας μηχανής αποκτά την ποιότητα δωρεάς οργάνων και από μια πράξη καθημερινή μετατρέπεται σε προσφορά ζωής.

Μέσα από τις περιπέτειες ενός αυτοκινήτου, ο Ι. Δ. Ιωαννίδης πρόσφερε τη δικιά του ζωή ως παράδειγμα στους αναγνώστες του για το τι μπορεί να σημαίνει συγγραφικό ήθος και ανθρώπινη αξιοπρέπεια.

Ο Ιωαννίδης ήταν ένας βιωματικός συγγραφέας. Ανατρεπτικός καθώς έβαζε το χιούμορ όχι να γίνει λεκτικό παιχνίδι, αλλά στάση ζωής. Και ήταν ακόμα ένας συγγραφέας που είχε καταφέρει το συγγραφικό του ύφος να ταιριάζει απόλυτα με τον τρόπο που ζούσε. Απλό, ριγμένο τυχαία μέσα στις σελίδες της ζωής, μέσα στις σελίδες των βιβλίων... Τυχαία; Αναρωτιέμαι πόσο τυχαίο μπορεί να είναι το να προσφέρεις στους άλλους το παράδειγμα μιας ψυχικής αρχοντιάς, το παράδειγμα μιας αφιλοκερδούς προσφοράς αγάπης.

Η ιστορία της παιδικής ελληνικής λογοτεχνίας έχει ήδη δώσει σελίδες της στο έργο του συγγραφέα.

Μέσα από το σημείωμα αυτό θελήσαμε να προσφέρουμε μια ακόμα - αυτή που αφορά τη συνύπαρξη συγγραφέα και ανθρώπου. Μια συνύπαρξη που μεταβάλει τον κοινωνικό ρεαλισμό σε ιδεολογική πρακτική.

Έχουμε την αίσθηση πως ολοένα και λιγότεροι γίνονται εκείνοι οι συγγραφείς που αντανακλούν μέσα από τα βιβλία τους, την ίδια τη στάση ζωής που επέλεξαν να ζήσουν.

Η ευγένεια, η τόλμη να διατυπώνεις την ανορθόδοξη συχνά άποψη, η αρχοντιά να δίνεις δίχως ιδιοτέλεια και ο σεβασμός στον άνθρωπο και στη φύση είναι κυρίως ότι χαρακτήριζε το άνθρωπο και συγγραφέα Ι. Δ. Ιωαννίδη.