Οι εμμονές ενός συγγραφέα που γράφει για παιδιά και νέους

 

Αγαπητοί φίλοι,

 

Σήμερα -ένα μήνα περίπου πριν από τη συνάντησή μας αυτή- σήμερα, λοιπόν, αρχές του Σεπτέμβρη, κάθομαι και ετοιμάζω την ομιλία μου για το συνέδριο τούτο.

Σκέφτομαι πως στα πλαίσια ενός τόσο πολυπρόσωπου και πολυήμερου συνεδρίου, πολλά πρόκειται να ακουστούν, άλλα από αυτά θα είναι λίγο πολύ γνωστά, αλλά θα ανοίξουν νέους προβληματισμούς στις σκέψεις μας, όλα πάντως και με το δικό τους τρόπο το καθένα, θα συμβάλουν σε μια λίγο ή πολύ νέα αντιμετώπιση των όρων που διέπουν τη δημιουργία λογοτεχνικών έργων για παιδιά και νέους.

Στα πλαίσια αυτής της συνάντησης εγώ επέλεξα να μιλήσω για προσωπικές μα και συγγραφικές εμμονές.

Εμμονές, ανατροπές, αμφισβητήσεις, αντιθέσεις, συνθέσεις και εσωτερικές διαδρομές - λέξεις και ιδέες που πολύ σπάνια, σχεδόν ποτέ δεν χρησιμοποιούνται σε αναλύσεις ζητημάτων της παιδικής λογοτεχνίας.

Αλλά αν συγγραφέας είναι αυτός που έχει επιλεγεί (από ποιον και γιατί είναι ένα άλλο θέμα) για να εκφράσει τις ανάγκες μιας ομάδας ατόμων σε ένα συγκεκριμένο χρονικό όριο και ένα συγκεκριμένο χωρικό πλαίσιο ή αν πάλι συγγραφέας είναι αυτός που αποφασίζει (για ποιους τάχα λόγους είναι ένα άλλο ζήτημα) να δημοσιοποιήσει τις εσωτερικές φωνές του -τότε και στη μια περίπτωση και στην άλλη, λέξεις όπως εμμονές, ανατροπές, αμφισβητήσεις, αντιθέσεις κλπ έρχονται να απαιτήσουν ένα καθοριστικό ρόλο στην όποια προσπάθεια ανάλυσης συγγραφικών προθέσεων και λογοτεχνικών αποτελεσμάτων.

Αγαπητοί φίλοι,

Όσοι από εσάς έχει τύχει να παρακολουθήσετε κριτικές, ομιλίες μου και άλλα θεωρητικά κείμενα, θα πρέπει να έχετε διαπιστώσει πόσο συχνά με απασχολεί το ερώτημα για τι ένας ενήλικος επιλέγει το χώρο της παιδικής λογοτεχνίας για να εκφράσει τα συγγραφικά του οράματα.

Κάποτε είχα διατυπώσει μια πρόταση απάντησης. Είχα πει πως κατά την άποψή μου υπάρχουν δυο κατηγορίες συγγραφέων της παιδικής και νεανικής λογοτεχνίας. Η μια περιλαμβάνει αυτούς που γράφουν με στόχο να διδάξουν στο παιδί και η άλλη όσους δεν έχουν ξεφύγει από τη δυναμική της δικιάς  τους παιδικής και εφηβικής ηλικίας. Οι της πρώτης κατηγορίας γράφουν υπό το κράτος μιας έξωθεν αυτών ευρισκόμενης παρόρμησης, οι της δεύτερης από την πίεση μιας έσωθεν τους πάλλουσας φωνής.

Πιστεύω -κι όχι γιατί εγώ ανήκω στην δεύτερη κατηγόρια- πως μόνο οι εσωτερικές φωνές μπορούν να δημιουργήσουν έργα που θα θελήσουν να θέσουν υποψηφιότητα ένταξής τους στο χώρο της Τέχνης.

Η Τέχνη απαιτεί πάθος και παλμό, απαιτεί εμμονές και ανατροπές, τραύματα και αντιθέσεις.

Σκέφτομαι -απόγευμα είναι μιας μέρας των αρχών ενός περίεργου Σεπτέμβρη- πόσο πάθος αντιθέσεων έκρυβε η ζωή του Άντερσεν, πόση απαγορευμένη εμμονή η σκέψη του Κάρολ, πόσες τραυματικές εμπειρίες τα παιδικά χρόνια της Δέλτα.

Προς Θεού δε θέλω να ισχυριστώ πως όποιος γράφει για παιδιά είναι κατά κάποιο τρόπο μια αρρωστημένη ή τραυματισμένη προσωπικότητα, αλλά  δεν μπορώ να μην σταθώ στην υποψία πως η έννοια της έκφρασης <<γράφω για παιδιά και εφήβους>> ίσως να περικλείει κάτι περισσότερο πολύπαθο από το απλοϊκό εκείνο <<γράφω για παιδιά γιατί τα αγαπώ>>.

Μα δεν είχα σκοπό  στη σημερινή μου συνάντηση μαζί σας να κρατήσω ένα λόγο δοκιμιακό και να αναφερθώ σε θεωρητικές συνθήκες.

Είχα αποφασίσει να καταθέσω καθαρά προσωπικές … εμμονές και αυτό το μουντό απόγευμα του Σεπτέμβρη, μαζί με όλους τους υπαρξιακούς φόβους που έχουν δημιουργήσει οι σεισμοί, ταιριάζει σε μια τέτοια απόφαση.

Πριν από δυο τρεις μήνες κυκλοφόρησε το μυθιστόρημά μου Ροκ Ρεφρέν. Ένα νεανικό μυθιστόρημα με θέμα τη σχέση πατέρα και γιου κάτω από το πρίσμα του πόσο τελικά ελεύθερος είναι κάποιος να ξεφύγει από μια καταλυτική γονική παρουσία..

Δεν μπορώ παρά να ομολογήσω πως στα πλαίσια ανάπτυξης ενός τέτοιου  θέματος πέρασα  και τις δικές μου γονικές καταπιέσεις τόσο στο επίπεδο που τις υπέστην, όσο και σε αυτό που τις επέβαλα.

Ανάμεσα στους δυο ήρωές μου -τον πατέρα και το γιο- αν με ρωτήσετε με ποιον έχω ταυτιστεί, θα σας απαντούσα πως και με τους δύο. Δυο διαφορετικές περίοδοι της προσωπικής μου ζωής ήρθαν να συνυπάρξουν στο μυθιστορηματικό παρόν του έργου μου. Εμμονές, ενοχές, αντιθέσεις, ανατροπές, καταγγελίες. Και ο χτεσινός γιος συναντούσε τον πατέρα του, την ώρα που ο σημερινός πατέρας ίσως να απολογούνταν στον γιο του.

Θα ήταν μόλις που τέλειωνα το Ροκ Ρεφρέν, όταν έτρεξα να χωθώ στις τεχνικές και στις ανάσες ενός κειμένου για μικρά παιδιά.

Συχνά με έχουν κατηγορήσει πως γράφω πολύ και εκδίδω πολλά. Μα ίσως κάνω όλα αυτά γιατί πολλά είναι και εκείνα που στοίχειωσαν και στοιχειώνουν την καθημερινότητά μου. Κι όλα τους -πιστέψτε με- ζητούν να βρούνε τρόπους έκφρασης. Τους αφήνομαι και αφήνω τους επικριτές μου να βιώνουν τη μιζέρια των δικών του ελαχίστων ανασφαλειών και ανατάσεων.

Κείμενο για μικρά παιδιά, λοιπόν, Οι περιπέτειες του σκύλου Θα Δείξει.

Αλλά  μέσα από τα  πάθη και τις ελπίδες ενός κουταβιού που κανείς δεν μπορεί να καταλάβει τι σόι ράτσα μπορεί να είναι, ενώ το ίδιο σαφέστατα δείχνει πως σε καμιά προκαθορισμένη κατηγορία σκύλου δε θα ήθελε να ενταχθεί (κυνηγόσκυλο, φύλακας, συντροφιάς κλπ), εγώ καταλάβαινα πως είχα αφεθεί να μιλήσω για μια άλλη μου εμμονή, να υποστηρίξω μια άλλη μου ιδέα ανατροπής -εκείνη που έχει να κάνει με το δικαίωμα κάθε πλάσματος στην αναγνώριση της ταυτότητάς του από τους άλλους.

Αλλά γιατί αυτή μου την εμμονή επέλεξα να την υλοποιήσω με τη μορφή ενός καθαρόαιμου παιδικού αφηγήματος; Τι ήταν αυτό που με έσπρωξε να  επιλέξω το χιούμορ, τη φαντασία, τα σύμβολα και τελικά τον ανήλικο συνομιλητή συμμέτοχο σε αυτή μου την ιδέα;

'Ίσως, λέω, το ότι κι εγώ σαν παιδί βίωνα την ιδιαιτερότητα και την μη απόλυτη αποδοχή εκ μέρους των άλλων των προσωπικών μου προτιμήσεων… Ξέρετε τι βάσανα περνά ένα αγόρι που σαφώς δείχνει να προτιμά το βιβλίο από την μπάλα, που ξέρει ονόματα συγγραφέων, αλλά αγνοεί πότε χτυπιέται το κόρνερ;  Εμμονές και αμφισβητήσεις από το παρελθόν να καθορίζουν το θέμα και τον τρόπο υλοποίησής του. Μια καθυστερημένη απάντηση, μια εκδίκηση ντυμένη στα χρώματα του μύθου.

Γίνομαι τολμηρά εξομολογητικός;… Μα, αγαπητοί μου φίλοι, τι περιμένετε από κάποιον που εκδίδεται;

Αλλά αυτή η χρονιά είχε συνεχείς επιβεβαιώσεις των εμμονών και των αντιθέσεων μου.

Γιατί μέσα στη διάρκειά της τελείωσα και ένα μυθιστόρημα για μεγάλους που το έγραφα κατά διαστήματα εδώ και πάνω από πέντε χρόνια.

<<Ιστορία ευνούχου>> ο τίτλος του και το θέμα του έχει να κάνει με τα όρια έρωτα και εξουσίας.

Εγώ ήμουνα που το έγραψα, εγώ που το τελείωσα, ενώ ακόμα υπήρχε νωπή μέσα στη μνήμη μου η καθημερινότητα ενός σκύλου, κι ενώ οι εφημερίδες και οι φίλοι αναφερόντουσαν στον πατέρα και το γιο του Ροκ Ρεφρέν.

Ο έρωτας και η εξουσία -στον πρώτο παραδίνομαι, στη δεύτερη αντιστέκομαι. Εμμονές και ανατροπές.

Και να επιλέγω το βίωμα ενός ευνουχισμένου άντρα για να υποστηρίξω τις δικές μου απόψεις. Εμμονή σε σημείο παράκρουσης…

Ανατροπές και αντιπαλότητες ειδών, οράσεων και προβληματισμών. Το παιδί, ο έφηβος, ο άντρας να αλληλοδιαδέχονται ο ένας τους άλλους, να συγκρούονται, να συνεργάζονται, να συνυπογράφουν

Κυρίες και κύριοι,

Υποσχέθηκα να σας μιλήσω για εμμονές, ανατροπές, αντιθέσεις, αμφισβητήσεις, συνθέσεις, εσωτερικές διαδρομές… Στην ουσία -πιστεύω- πως υποσχέθηκα να μιλήσω για τα θεμέλια της συγγραφικής έμπνευσης. Μέσα από πάθη και συγκρούσεις γεννιέται το έργο.

Πάθη όλη έχουμε. Αλλά μήτε όλοι από εμάς τα πάθη μας τα κάνουμε έργο. Μήτε και όλα τα πάθη αξιώνονται να δουν τον εαυτό τους κινητήριο δύναμη μιας συγγραφικής σύνθεσης.

Πολλά πάθη πολλών ανθρώπων εξαντλούνται, ή πιο σωστά διαστρεβλώνονται σε κακίες, σε ίντριγκες, σε κοντόφθαλμες αναλύσεις.

Μη περιμένουμε από τέτοια διαστραβλομένα πάθη να γίνουν λογοτεχνικά κείμενα, μήτε να περιμένουμε από όσους τα καλλιεργούν να είναι συγγραφείς.

Η Τέχνη απαιτεί υπερβάσεις. Ότι μικρό και γλοιώδες, μόνο μικρά συναισθήματα μπορεί να προκαλέσει, μόνο αποστροφή.

Ζητώ από τους συγγραφείς να βιώσουν τα πάθη τους και στη συνέχεια να τα υπερβούνε.

Για όσους αλλιώς βλέπουν και πράττουν, η ιστορία της λογοτεχνίας θα τους δώσει την οριστική απάντηση. Μια απάντηση - λήθη.

Κι όσοι -στο χώρο της παιδικής και νεανικής λογοτεχνίας- ψάχνουν για δικαιολογίες του τύπου <<στα παιδιά λέμε μόνο το καλό, τους παρουσιάζουμε κάπως προστατευμένο τον κόσμο>> ας σταματήσουν να αυτοξεγελιούνται. Η Τέχνη απαιτεί ειλικρίνεια την ώρα που σαρκώνεται. Απαιτεί ήθος. Το ήθος της προσωπικής αλήθειας.

Οι όποιες ειδολογικές κατατάξεις έρχονται εκ των υστέρων. Αρχειοθετούν ότι μέσα σε εμμονές, αντιθέσεις, αντιφάσεις, αμφισβητήσεις και συγκρούσεις γεννήθηκε.

Κυρίες και κύριοι,

Όλα όσα είπα αφορούν τον τομέα της έμπνευσης, το χώρο της παρόρμησης προς συγγραφή, έχουν να κάνουν με τα υπόγεια διαμερίσματα της ψυχής. Πέρα και μετά  από όλα αυτά έρχεται πλέον η εφαρμογή τους και αυτή ασφαλώς και λαμβάνει στα υπ΄ όψιν της και παιδαγωγικά πορίσματα και ψυχολογικές κατευθύνσεις και κοινωνικές συμβάσεις, όπως βέβαια και τις τεχνικές δόμησης και αφήγησης. Οι συγγραφείς που γράφουν για παιδιά και νέους -και μεταξύ αυτών είμαι κι εγώ- μπορεί να γνωρίζουν το τι αντιφατικά συναισθήματα  κρύβει μέσα του ένα παιδί, αλλά παράλληλα γνωρίζουν τους ευαίσθητους και υπεύθυνους τρόπους αυτά τα συναισθήματα να τα περνάνε στον αναγνώστη τους,

Αγαπητοί φίλοι, συνομήλικοι πάνω - κάτω φίλοι,

Γράφω βιβλία για παιδιά σημαίνει…

Δεν ξέρω, δεν είμαι σίγουρος τι σημαίνει… Ή μάλλον ξέρω.

Σημαίνει πως αφήνομαι σε ότι μπορεί να σημαίνει παιδικότητα, σε ότι μπορεί να μου προσφέρει η φαντασία, σε ότι μπορεί να κερδίσω με την αγωνιστικότητα ενός οράματος.

Και παράλληλα σημαίνει πως δε θέλω να ξεχνώ τη σημερινή μου ηλικία, την όποια πείρα απέκτησα, να μην ξεχνώ τα όποια όνειρα μου είδα να ξεφτίζονται, να βαυκαλίζομαι πως νέα μπορεί να πάρουν τη θέση τους.

Το να γράφεις για παιδιά και νέους είναι ένα πάθος. Μια ανατροπή. Μια  εμμονή.

Είναι στάση ζωής. Πολύ προσωπικής. Τόσο προσωπικής που θα πρέπει -δε γίνεται αλλιώς- οι τελευταίες λέξεις τούτης της σύντομης παρέμβασής  μου να είναι αυτές οι δύο - Μάνος Κοντολέων.